Streven. Vlaamse editie. Jaargang 50
(1982-1983)– [tijdschrift] Streven. Vlaamse editie– Auteursrechtelijk beschermd
[pagina 1012]
| |||||
V.S. Naipaul en Joseph Conrad
| |||||
[pagina 1013]
| |||||
gebieden en de ‘half-made societies’ in het literaire werk van Conrad, respectievelijk Naipaul. 3. De behandeling van mens en cultuur in het werk van Conrad en Naipaul. 4. Enige opmerkingen over de biografische gegevens van de beide schrijvers. Joseph Conrad (1857-1924) heeft het volgende literaire werk geheel of gedeeltelijk op zijn naam staan: | |||||
[pagina 1014]
| |||||
TijdgeestverschijnselenJoseph Conrad schreef rond de eeuwwisseling en de uitwerking van zijn thema's berust op ervaringen en impressies die hij vooral voor 1890 (!) heeft opgedaan. Terwijl V.S. Naipaul met ervaringen en impressies werkt die zijn opgedaan na de Tweede Wereldoorlog, met een zwaartepunt na 1960 (!). De periode daartussen is er in de wereldgeschiedenis juist een geweest van zeer ingrijpende veranderingen. Niet alleen de twee wereldoorlogen maar ook het groeiende nationalisme en de daarmee gepaard gaande dekolonisatie-verschijnselen hebben daar veel toe bijgedragen. Het gaat dus om twee zeer verschillende ervarings- en leefwerelden. Verder is daartussen geen sprake geweest van soepel verlopende historische processen, maar eerder van schoksgewijze veranderingen, die in relatief korte tijd plaatsgevonden hebben. Ten tijde van Conrads leven bereikte de kolonisatie haar hoogtepunt. De inwerking van de kolonisatie nam in bijvoorbeeld Afrika de vorm aan van zogenaamde ‘Raubwirtschaft’. In het boek Heart of DarknessGa naar voetnoot2 wordt dit voor het Kongo-bekken door Conrad zijdelings zeer goed beschreven. De Derde Wereld waar Naipaul 70 jaar later mee te maken heeft is een geheel andere. Daarin spelen nationalisme, acculturatie van eigen en westerse cultuur, dekolonisatie-trauma's, structurele afhankelijkheidsrelaties in economische zin en de toenemende kloof tussen arm en rijk de boventoon. Dit is een fundamenteel verschil met de koloniale wereld zoals Conrad die in zijn tijd verkende. De opmerking van Naipaul in het essay Conrad's Darkness: ‘Conrad's value to me is that he is someone who sixty to seventy years ago meditated on my world, a world I recognize today’ (p. 210) is te generaliserend. De intrinsieke veranderingen in de (Derde) Wereld zijn in de tussenliggende periode te groot geweest om een inhoudelijke vergelijking te rechtvaardigen. | |||||
‘Darkness’ en ‘Half-made societies’De rol van de ‘darkness’-gebieden en de ‘half-made societies’ in het werk van Conrad, respectievelijk Naipaul, is een geheel verschillende. Bij Conrad staat namelijk de psychologische analyse voorop. Terwijl voor Naipaul de sociaal-culturele analyse, toegepast op de maatschappijen van Derde Wereld-landen, centraal staat. Om zijn psychologische analyses te | |||||
[pagina 1015]
| |||||
kunnen verdiepen, kiest Conrad in Heart of Darkness en NostromoGa naar voetnoot3 voor het neerzetten van de hoofdpersonen in ongebruikelijke situaties. De functie van Afrika in Heart of Darkness is om te onderzoeken en aan te geven, hoe sterk de greep van de civilisatie - die Conrad als een dun vlies ziet - op verschillende menselijke karakters werkt. Dienstbaar gemaakt aan dit psychologische doorgrondingsproces, wordt de Afrikaanse cultuur in het boek dan ook weinig gedetailleerd en als primitief en mysterieus behandeld. Naipaul houdt zich zeventig jaar later juist wel met de dan geldende Derde Wereld-realiteit bezig. Een belangrijk deel van zijn literaire werk bestaat dan ook uit reisverslagen. In zijn romans zit de sociaal-culturele analyse heel subtiel verpakt, maar ze is onmiskenbaar aanwezig. Voor de roman A Bend in the River bijvoorbeeldGa naar voetnoot4 is het verhelderend om eerst het reisverslag A New King for the Congo: Mobutu and the Nihilism of AfricaGa naar voetnoot5 te lezen. Behalve Afrika heeft Naipaul zich ook beziggehouden met het Caribisch gebied, India, Argentinië en recentelijk met een viertal landen in de islamitische wereld. Behalve reisverslagen leverden deze verkenningen ook romans op. In beide uitwerkingen blijft het kernpunt: dieper doordringen in het innerlijk wezen van samenlevingen in de Derde Wereld. Een ideologische stellingname wordt daarbij door hem vermeden, maar aan een morele kan ook Naipaul niet ontkomen. Het boek Nostromo van Conrad vraagt aparte aandacht. Hierin gaat Conrad namelijk, naast gepsychologiseer, het verst in een sociale analyse van een buiten-Europese samenleving. Deze samenleving is een historisch, geografisch en cultureel door Conrad in elkaar gezet geheel. Costaguana vertoont echter veel gelijkenis met de geschiedenis van landen in Midden- en Zuid-Amerika in de 19e eeuw. Uit zijn interactie-analyse komt de druk naar voren van buitenlandse commerciële en materiële belangen op de hoofdpersonen in het boek. Er is een nauwe band in Nostromo tussen het zilver, de revolutie en de contra-revolutie en het reageren daarop van de hoofdpersonen. Naipaul wijst er in zijn literaire werk juist op, dat naast de culturele en materiële beïnvloeding van het Westen er in de Derde Wereld-landen ook veel intrinsieke zaken niet deugen. Hierdoor wordt de ontwikkeling vertraagd, tegengehouden of zelfs afgebroken, waardoor deze samenlevingen ‘half-made societies’ blijven. Naast verschillen is er als overeenkomst tussen Nostromo en de thematiek van Naipaul aan te wijzen, de confrontatie | |||||
[pagina 1016]
| |||||
van de (sterke) Westerse Wereld met de (zwakkere) niet Westerse Wereld. De punten van overeenkomst zijn desondanks te globaal om een inhoudelijke overeenkomst te kunnen rechtvaardigen. Niet alleen vanwege de verschillende grondpatronen van de schrijvers - psychologische contra sociaal-culturele analyse - maar ook vanwege het feit dat Nostromo in het oeuvre van Conrad een buitenbeentje is. | |||||
Mens en CultuurZoals boven al in het kort is aangegeven, staat de mens op een speciale manier in het werk van Conrad centraal en is cultuur vooral synoniem met civilisatie. De civilisatie van de mens wordt in de ogen van Conrad bepaald door de mate van ‘restraint’, ‘solidarity’ en ‘fidelity’Ga naar voetnoot6. Tevens komt het belang van ‘efficiency’ en ‘work’ naar voren in onder andere Heart of Darkness. De civilisatie, gedragen door individuele mensen, komt dus niet voort uit het innerlijk van de mens. Dit innerlijk is namelijk, volgens Conrad, atavistisch. Dit geloof in een geseculariseerde, zelfstandige mens, in wezen in eenzaamheid opererend met innerlijke oerkrachten en een uiterlijk gedragen civilisatie was in die tijd zeer modern. V.S. Naipaul gaat als 20e eeuwse schrijver ook uit van een innerlijk geseculariseerde, eenzame mens. Dat het geloof ook geen alternatieve en ideologische toekomst voor samenlevingen in zich heeft, laat hij zien in zijn jongste boek over de islam, Among the Believers. An Islamic JourneyGa naar voetnoot7. Wat de mens eigenlijk is, kan niet zijn wat hij denkt wat hij is, maar wat hij doet. Daar zijn Conrad en Naipaul het tenminste over eens. Het atavistische element dat Conrad als psychologische ondergrond koestert, vinden we bij Naipaul niet. De mensen in zijn boeken zijn getekend door de wisselwerking tussen hun eigen persoonlijkheid en het ‘half-made’ karakter van de Derde Wereld, voortkomende uit de koloniale periode. Kenmerken van deze mensen en samenlevingen zijn volgens Naipaul:
| |||||
[pagina 1017]
| |||||
De samenlevingen in de Derde Wereld ziet Naipaul als erg fragiel en over hun toekomst is hij vanaf de jaren zestig alleen maar somberder geworden. De geschiedenis van de Derde Wereld is voor hem een ironie geworde, zonder oplossing, zonder verlossing of verzachtende omstandigheden, met versplintering van tradities waartoe de slachtoffers, maar ook de onderdrukkers, wreed worden veroordeeld. Dit is een veel somberder stellingname dan Conrad in zijn tijd innam. Deze zag de toekomst ook weinig rooskleurig tegemoet (de atavistische ondergrond in de mens, de thematiek van Nostromo), maar was desondanks overtuigd van de geestelijke kracht van de mensheid; ‘The mind of men is capable of anything - because everything is in it, all the past as well as all the future’Ga naar voetnoot8. Conrad gaat er vanuit dat een vasthouden aan positieve illusies de mensheid een uitweg biedt om te komen tot een betere samenleving. Ook op het gebied van mens en cultuur is er dus een duidelijk verschil in visie tussen Conrad en Naipaul. | |||||
Biografische verschillenZowel bij Joseph Conrad als V.S. Naipaul wordt het literaire werk sterk bepaald door hun reiservaringen. Voor Naipaul is het belangrijkste biografisch punt van overeenkomst tussen hen beiden een versplinterde culturele ervaringswereld. Voor Naipaul gaat deze stelling zeker op. Vidiadhar Surajprasad Naipaul werd op 17 augustus 1932 op het Zuidamerikaanse eiland Trinidad geboren. Een samenleving die een smeltkroes is van verschillende rassen en culturen, elk met hun eigen historische achtergronden. Naipaul werd in deze Engelse kroonkolonie geboren als derde generatie-lid in een uit Oost-India stammende hindoefamilie behorende tot de priesterkaste der Brahmanen. Naipaul heeft zich nooit bekeerd tot het hindoegeloof en de daarmee samenhangende sociale regels. Op 18-jarige leeftijd vertrok hij naar Engeland om een studie Engels op de Universiteit van | |||||
[pagina 1018]
| |||||
Oxford te volgen. Sindsdien is het Engelse platteland zijn nieuwe woonplaats geworden van waaruit hij regelmatig afreist om Derde Wereld-landen te bezoekenGa naar voetnoot9. Conrad Korzeniowski werd in Russisch Polen geboren in 1857. Polen was op dat moment een tussen Rusland, Oostenrijk-Hongarije en Pruisen verdeelde natie. Zijn ouders behoorden tot de Poolse landadel. Conrad werd dus in een natie geboren met een lange historische traditie, eigen cultuur en sterk nationalistische gevoelens. Nadat zijn ouders waren overleden kwam Conrad onder voogdij van een advocaat. Als 17-jarige vertrok hij naar connecties van zijn voogd in Marseille om een zeemansloopbaan te beginnen, die tot 1889 duurde. Desondanks bezocht Conrad regelmatig Krakow en hield hij eveneens schriftelijk contact met zijn voogd, die in 1894 stierf. Ook daarna bezocht Conrad regelmatig Polen en in Londen telde zijn vriendenkring verschillende Poolse emigranten. Ondanks zijn Engelse nationaliteit sinds 1886 en leven in Londen sinds 1892 is Conrad niet alleen trouw gebleven aan het Europese cultuurgebied, maar heeft hij zich tot aan zijn dood in 1924 verbonden gevoeld met de Poolse natieGa naar voetnoot10. Van een culturele ontworteling is kortom veel minder sprake dan Naipaul in zijn essay naarvoren brengt. Dat er kritiek noodzakelijk is op de inhoudelijke vergelijking en het daaraan door Naipaul geknoopte biografisch raakvlak met Conrad, doet uiteraard niets af aan zijn belang als schrijver. Het inhoudelijke belang van V.S. Naipaul is, dat hij in een zeer vroeg stadium het Westen en de Derde Wereld wees op de intrinsiek in de Derde Wereld aanwezige factoren die bijdragen tot de onderontwikkeling. Deze factoren stemden hem vanaf de jaren zestig somber, door de excessen die hierdoor volgens hem mogelijk zouden zijn. De achtergronden van het gedrag van Idi Amin in Oeganda, keizer Bokassa in de Centraalafrikaanse Republiek, de Rode Kmer in Cambodja en de martelpraktijken van de verschillende junta's in Midden- en Zuid-Amerika geven steun aan Naipauls vroeg ontwikkelde opvattingen. Net zoals de moderne mensvisie van Conrad in zijn tijd, valt het Naipaul aan te prijzen dat hij een voorlopersfunctie vervult in het sociaal-cultureel analyseren van Derde Wereld-landen. Dit onderstreept nog eens extra zijn onmiskenbare schrijverstalent. |
|